Η ιστορία των «Τραγουδιών του Αγώνα», του πιο επαναστατικού κύκλου τραγουδιών του Μίκη Θεοδωράκη

Ο δίσκος «Τα τραγούδια του Αγώνα» είναι ο πλέον «επαναστατικός» του Μίκη Θεοδωράκη, περισσότερο ίσως κι από κάποια μεμονωμένα τραγούδια του, σαν το «Γελαστό παιδί» από τον κύκλο «Ένας Όμηρος» ή το «Σφαγείο» από τα «Τραγούδια του Ανδρέα». Κατά τη γνώμη μου, η ορμητικότητα και ο παλμός των «Τραγουδιών του Αγώνα» εξηγείται αν αναλογιστεί κανείς τις συνθήκες κάτω από τις οποίες γράφτηκαν: Ναι μεν τα μισά δημιουργήθηκαν στο Λονδίνο του 1971, σε συνθήκες ελευθερίας, τα άλλα μισά όμως – συμπεριλαμβανομένης της «Αρκαδίας IV» – γράφτηκαν κατά το διάστημα κατ’ οίκον περιορισμού και εγκλεισμού του συνθέτη στο Βραχάτι (1968), στη Ζάτουνα (1969) και στο στρατόπεδο Ωρωπού (1970).

Πολλά απ’ αυτά τα τραγούδια θεωρούνται ενδεχομένως παρωχημένα σήμερα, κατάλληλα μόνο για τους ετήσιους εορτασμούς του Πολυτεχνείου, κάθε 17 Νοέμβρη. Αναφέρομαι στο «Πάλης ξεκίνημα (Οι πρώτοι νεκροί)», στο «(Κι εσύ λαέ βασανισμένε) Μην ξεχνάς τον Ωρωπό» – ή και «Μην ξεχνάς τον φασισμό» στις συναυλιακές εκδοχές του τραγουδιού τουλάχιστον – και στο «Διότι δεν συνεμορφώθην». Και τα τρία ηχογραφήθηκαν με την ανεπανάληπτη ψυχωμένη ερμηνεία του Θεοδωράκη σε στίχους του Αλέκου Παναγούλη το πρώτο και του ίδιου του συνθέτη στα άλλα δύο. Υπάρχουν κι άλλα τρία «Τραγούδια του Αγώνα» που έγραψαν πραγματική ιστορία: «Ο λεβέντης (Σαν τον αϊτό φτερούγαγε στη στράτα)» σε στίχους του Νότη Περγιάλη με τη φωνή της 19χρονης τότε Μαρίας Δημητριάδη. «Η αυλή (Σφυρίζει στην ταράτσα η ζωστήρα)» σε στίχους του Μάνου Ελευθερίου με τις φωνές της Μαρίας Φαραντούρη και του Θεοδωράκη και, φυσικά, το «Ποιος τη ζωή μου» με τη Φαραντούρη. Ειδικά το «Ποιος τη ζωή μου» με τους στίχους του Ελευθερίου είναι το μοναδικό που κατάφερε να ξεπεράσει τον σκόπελο ενός συγκεκριμένου χρονικού πλαισίου και να αποκτήσει διαχρονικότητα, εφόσον ακούγεται μέχρι τις μέρες μας. Μάλιστα, το διασκεύασαν και οι αδερφοί Κατσιμίχα στο άλμπουμ τους, «Τρύπιες σημαίες», το 2000.

Εκτός του Θεοδωράκη, της Φαραντούρη και της Δημητριάδη, στα «Τραγούδια του Αγώνα» συμμετείχε κι ένας άλλος ερμηνευτής, φοιτητής ιατρικής εκείνη την εποχή στο Λονδίνο. Επρόκειτο για τον Λάκη Καραλή, που την ίδια χρονιά, με παρακίνηση του Θεοδωράκη και με την κιθάρα της συμφοιτήτριας του, Αλέκας Παπαρήγα, θα κυκλοφορούσε το θρυλικό «Supermarket» του, ένα άλμπουμ που καυτηρίαζε τη διάσπαση του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος.

Σε όλα τα κομμάτια που ηχογραφήθηκαν σε λονδρέζικα home studios πιάνο έπαιζε ο Θεοδωράκης, κιθάρα ο Καραλής και μπουζούκι ο Ανδρέας Μιχαλάκης, στενός συνεργάτης του συνθέτη τα χρόνια της αυτοεξορίας του στο εξωτερικό. Συμμετείχαν όμως και τρεις ξεχωριστοί ξένοι μουσικοί: Η Αγγλίδα Rose Simpson στο μπάσο και την κιθάρα που μόλις είχε αποχωρήσει από το ψυχεδελοφόλκ συγκρότημα των Incredible String Band (είχε εμφανιστεί και στο φεστιβάλ του Woodstock μαζί τους τον Αύγουστο του 1969).

Ο Andy Preston στην κιθάρα και τα keyboards, νεαρότατος τότε, που τα ίχνη του ξαναβρίσκουμε στις αρχές των 90s με τη συμμετοχή του σε βρετανικές rock μπάντες. Ο Carl Arnold, επίσης, που συνεργάστηκε πιο στενά με τον Έλληνα συνθέτη, εφόσον έπαιξε κιθάρα και στην πρώτη ηχογράφηση του κύκλου «Τα Λαϊκά» σε στίχους του Μάνου Ελευθερίου στο Παρίσι του 1970.

Άφησα για το τέλος τα τρία τραγούδια τις «Αρκαδίας IV» που αποτελούσαν μελοποιήσεις του Θεοδωράκη στα επαναστατικά ποιήματα «Ωδαί» του Ανδρέα Κάλβου, εξ ου και ολοκλήρωσαν την ενότητα των «Τραγουδιών του Αγώνα»: Τα «Ηφαίστεια», το «Εις Σάμον» και το «Αι ευχαί». Κι αν στην πρώτη επίσημη έκδοση του δίσκου τον Σεπτέμβριο του 1974 αναγραφόταν πως «με τα τραγούδια του Κάλβου ο Μ. Θεοδωράκης συνεχίζει το δρόμο που σταθερά άνοιξε η μεγάλη ελληνική ποίηση κτήμα όλων των Ελλήνων», έχω την αίσθηση πως σαν επιλογή και μόνο φανέρωναν από τότε το όραμα του συνθέτη για μια Πατριωτική Αριστερά (την απόλυτη διαστρέβλωση αυτού του, καθ’ όλα σεβαστού, οράματος θα τη βλέπαμε πολλές δεκαετίες μετά, στο συλλαλητήριο για τη Μακεδονία, αλλά δεν είναι επί της παρούσης ένας περαιτέρω σχολιασμός). Το θέμα είναι πως η Μαρία Φαραντούρη στο τραγούδι «Εις Σάμον (Όσοι το χάλκαιον χέρι βαρύ του φόβου αισθάνονται)» κατέθεσε μία συγκλονιστική ερμηνεία για όλα τα επόμενα χρόνια, που την έχρισε διεθνή ερμηνεύτρια τραγουδιών διαμαρτυρίας, εφάμιλλη της σύγχρονης της, Αμερικανίδας Joan Baez, ή της Mersedes Sosa από την Αργεντινή.

Τα «Τραγούδια του Αγώνα» έγιναν για όλους τους Έλληνες αντιστασιακούς και αυτοεξόριστους στο Λονδίνο την περίοδο της επταετίας, σήμα κατατεθέν της θυσίας των αγωνιστών συμπατριωτών τους. Κυκλοφόρησαν κυριολεκτικά από σπίτι σε σπίτι που ζούσαν Έλληνες αντιστασιακοί (Γιώργος Γραμματικάκης, Στέφανος Ληναίος, Αντώνης Μπριλλάκης κ.α.) Η έκδοση τους, απαγορευμένη φυσικά στην Ελλάδα, έγινε ταυτόχρονα σε Αγγλία, Γερμανία και Γαλλία. Εδώ κυκλοφόρησαν τον Σεπτέμβριο του 1974 από τη MINOS με διαφορετικό φυσικά εξώφυλλο, αυτό με την περίφημη μακέτα της Ξανθίππης Μίχα – Μπανιά.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός πως αμέσως μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, τον Νοέμβριο του ’73, στη Γαλλία τυπώθηκε μία παράνομη εκδοχή του έργου με τον πιασάρικο τίτλο «November 1973 The Greek Rebellion» και με την ακόμα πιο πιασάρικη αναγραφή στο εξώφυλλο, στα αγγλικά: «These are the voices of students who were murdered (Αυτές είναι οι φωνές των φοιτητών που δολοφονήθηκαν)» κλπ.

Τον Μάιο του 2017, σε συνέντευξη που μου παραχώρησε ο Μίκης Θεοδωράκης, τον είχα ρωτήσει γι’ αυτόν το δίσκο. Η απάντηση του ήταν η εξής: «Ξέρετε πόσα έργα μου έχουν επανεκδοθεί στο εξωτερικό χωρίς να το γνωρίζω εγώ και οι εκάστοτε εκδότες μου; Τα ”Τραγούδια του Αγώνα” ήταν ήδη γνωστά στο εξωτερικό, άρα κάποιοι επιτήδειοι σκέφτηκαν να τα τυπώσουν με άλλο εξώφυλλο και τίτλο, εκμεταλλευόμενοι τα γεγονότα του Πολυτεχνείου. Πάλι καλά αφού άφησαν και τα ονόματα των δημιουργών. Ας είναι, τότε προείχε ο αγώνας και ελάχιστα μας ενδιέφεραν τα εκδοτικά μας δικαιώματα».

Για την ιστορία να πούμε, τέλος, ότι ο εν λόγω δίσκος του Μίκη Θεοδωράκη δεν είχε σταματήσει να επανεκδίδεται σε βινύλιο και σε CD μέχρι πρόσφατα με διαφορετικά πάλι εξώφυλλα: Από την Polydor το 1996 και από την FM Records το 2005 στο πλαίσιο συγκεντρωτικών επανεκδόσεων της θεοδωρακικής εργογραφίας.