μνήμη-μάνου-χατζιδάκι-(1994-2010)-μέρος-1ο-για-την-εποχή-της-μελισσάνθης

Από απόψε και μέχρι τα ξημερώματα της Τετάρτης, όπου θα έχουν συμπληρωθεί ήδη δεκαέξι χρόνια από τον θάνατο του Μάνου Χατζιδάκι, τα Άσματα και Μιάσματα τιμούν τη μνήμη του μεγάλου συνθέτη με μια σειρά αναρτήσεων, στις οποίες θα αποδίδονταν ο χαρακτηρισμός του ντοκουμέντου. Ας ξεκινήσω, λοιπόν, με την Εποχή της Μελισσάνθης, που δισκογραφήθηκε το 1980 με το εικαστικό του Γιώργου Σταθόπουλου στο εξώφυλλο.

Πρόκειται για το υπ' αριθμόν 37 έργο του Μάνου Χατζιδάκι και ο ίδιος το παρουσίαζε ως εξής: Καντάτα για μια ώριμη γυναικεία φωνή, δύο νεανικές ανδρικές, μικτή και παιδική χορωδία, ορχήστρα δωματίου και στρατιωτική μπάντα με βασικό μουσικό όργανο το μπουζούκι. Μια μουσική αυτοβιογραφία βασισμένη σε ποιήματα του συνθέτη, επίσης.
Ο πρώτος στιχουργικός σχεδιασμός της Εποχής της Μελισσάνθης βρίσκεται στη Μυθολογία, την πρώτη ποιητική συλλογή του Χατζιδάκι εν έτει 1965. Εκεί μέσα υπάρχει ένα ενιαίο πεζογραφικό ποίημα με τίτλο Μελισσάνθη που κλείνει και το βιβλίο.
Πέντε χρόνια αργότερα, ενόσω ο συνθέτης ζούσε στις ΗΠΑ και τον απασχολούσαν εξίσου η Αμοργός του Γκάτσου, ο Μεγάλος Ερωτικός και η ανολοκλήρωτη Όπερα για Πέντε του, συνέλαβε τη δημιουργία ενός καινούργιου μουσικού έργου υπό τον τίτλο πια Η Εποχή της Μελισσάνθης. Δεν είναι τυχαίο ότι μέσα στο σημείωμα της δισκογραφημένης έκδοσης, ο Χατζιδάκις κάνει αναφορές στις δολοφονίες του Τζον Κέννεντι και του Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ, στο Βιετνάμ, στους νέους του ΄60 και στην Αργεντινή. Αφορμή βέβαια για την ποιητική δημιουργία του κύκλου ήταν ένα δραματικό στα όρια του μελό περιστατικό που είχε διαβάσει στον ημερήσιο Τύπο γύρω στο 1945 και βέβαια οι μνήμες του, όλο σκληρές εικόνες, από τα χρόνια της γερμανικής κατοχής στην Αθήνα.
Αρχική ερμηνεύτρια, η ώριμη γυναικεία φωνή δηλαδή, ήταν η Φλέρυ Νταντωνάκη. Οι δυο τους στο σπίτι του Χατζιδάκι στη Νέα Υόρκη ηχογράφησαν για πιάνο – φωνή τα κομμάτια Οι δρόμοι ακόμη σκοτεινοί (τελικά τιτλοφορήθηκε Στον μεγάλο δρόμο από άσφαλτο) και Μητέρα κι αδερφή, που αρκετά χρόνια αργότερα θα έμπαιναν στα Λειτουργικά. Ξέρουμε όμως πως με τη φωνή της Φλέρυς ηχογραφήθηκε ακόμη ένα τραγούδι, η Λησμονημένη, ανέκδοτο μέχρι σήμερα σ' αυτή του την εκδοχή.
Ύστερα από μια δεκαετία ακριβώς, όταν και κυκλοφόρησε ο δίσκος, κεντρική ηρωίδα ήταν η Μαρία Φαραντούρη. Λέγεται πως η Φλέρυ χτυπημένη από τα δυσεπίλυτα ψυχολογικά της προβλήματα αδυνατούσε να ανταπεξέλθει στο εγχείρημα, το οποίο ήταν και ένα από τα πιο μεγαλόπνοα του συνθέτη. Επίσης λέγεται πως τη Φαραντούρη την επέβαλλε στον Χατζιδάκι η τότε MINOS – EMI, αφού μεσουρανούσε κυριολεκτικά ως ερμηνεύτρια του ρεπερτορίου της. Όπως και νά 'χει, με τ' αυτιά μου έχω ακούσει τον Μάνο Χατζιδάκι να λέει στο Τρίτο Πρόγραμμα για τη Μαρία Φαραντούρη πώς πάνω απ' αυτήν δεν βάζει καμία άλλη τραγουδίστρια γενικώς!
Πλάι στη Φαραντούρη έκανε το δισκογραφικό ντεμπούτο του ο 20χρονος Βασίλης Λέκκας, ο οποίος έμελλε να ταυτιστεί με τη μουσική του Χατζιδάκι καθ' όλη τη δεκαετία του 1980. Όσο για τον Γιώργο Μιχαλισλή, έτερο τραγουδιστή του έργου, ως συντοπίτης του Χατζιδάκι είχαν γνωριστεί το 1979 και ο συνθέτης έλεγε γι' αυτόν χαρακτηριστικά: Ένας ελκυστικός νέος από την Ξάνθη μετά από μένα βέβαια! Η πορεία του Βασίλη Λέκκα στα μουσικά πράγματα μέχρι σήμερα είναι σημαντική και γνωστή, ο δε Μιχαλισλής το 1992 έφυγε μόνιμα για το Λονδίνο όπου εξέλιξε τις μουσικές σπουδές του. Στο έργο ακόμη τραγουδούσε και η φλαουτίστρια και συνθέτρια Στέλλα Γαδέδη, επίσημο μέλος της δισκογραφικής οικογένειας κυρίως από τη συμμετοχή της στο συγκρότημα Λαιστρυγόνα του Διονύση Σαββόπουλου και το άλμπουμ Το βρώμικο ψωμί (1972).
Ένα χρόνο πριν από την έκδοση της Εποχής της Μελισσάνθης και συγκεκριμένα στις 9 Δεκεμβρίου του 1979, ο Μάνος Χατζιδάκις στο ραδιοφωνικό σχόλιο του στο Τρίτο Πρόγραμμα με τίτλο Ο μελαχροινός Έρως, το εκκρεμές και η Μάτση των ονείρων, ανάφερε μια ιστορία για το ταβερνάκι της Καστέλλας και του παλιού ρολογιού στον τοίχο που ήθελε να τεμαχίσει τον χρόνο – επρόκειτο φυσικά για το στιχουργικό οικοδόμημα του τραγουδιού Ένα ρολόι στο καπηλειό, από τα ωραιότερα του κύκλου της Μελισσάνθης, που απέδωσαν ο Λέκκας ντουέτο με τον Μιχαλισλή.
Το κομμάτι, ακόμη, με τίτλο Τον φίλο μας που χάσαμε (αναφορά στον φίλο του Χατζιδάκι, Έκτορα Οικονομίδη, που θανάτωσαν οι Γερμανοί στα 20 του χρόνια), ερμηνευμένο από την Παιδική Χορωδία Ροτόντα της Θεσσαλονίκης, δώδεκα χρόνια αργότερα θα χρησιμοποιούταν ως οργανικό θέμα στην ταινία του Παντελή Βούλγαρη Ήσυχες μέρες του Αυγούστου.
Ακούγοντας κανείς σήμερα την Εποχή της Μελισσάνθης με τα μπουζούκια του Βασίλη Ηλιάδη και του Χρήστου Ψαρρού σε πρώτο επίπεδο, με τη συμμετοχή ακόμη στρατιωτικής μπάντας, όπως και μικτού σχήματος μουσικών από τη Νέα Υόρκη, την αντιλαμβάνεται σαν το αντίπαλον δέος στα πομπώδη θεοδωρακικά έργα εκ μέρους του Χατζιδάκι. Μόνο που ο ακριβός ποιητικός πυρήνας του συνθέτη είναι για ακόμη μία φορά αδιαπραγμάτευτος, μπορούμε να πούμε. Στίχοι απέραντης ευαισθησίας όπως αυτοί του τραγουδιού Μητέρα κι αδερφή, με μιαν εξαιρετική και ανεπανάληπτη Φαραντούρη, αλλά και της Λησμονημένης, που αντιστρέφουν τη σολωμική ρήση Απ' τα κόκκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά, φανερώνουν πως ο έντονα πολιτικοποιημένος Μάνος Χατζιδάκις δε χάνει ίχνος από τη μουσική και στιχουργική ποιητική του αντίληψη. Ένας πραγματικά Μεγάλος Ερωτικός – Αναρχικός δημιουργός που στηλιτεύει την αναρχία ως πηγή κοινωνικής διάλυσης, καυτηριάζοντας τα απολυταρχικά καθεστώτα του παρελθόντος και τα ψευδοσοσιαλιστικά που θα ακολουθούσαν στον τόπο του, για να αποτελέσει εν αγνοία του, σχεδόν τριάντα χρόνια μετά, τη φωνή έκφρασης των εξεγερμένων Αθηναίων κατά της αστυνομικής βίας και τρομοκρατίας. Αν η Εποχή της Μελισσάνθης διαρκούσε σαράντα λεπτά και όχι μία ώρα, πιθανώς να ήταν ένα άλλο έργο μέσα στην εργογραφία του Μάνου Χατζιδάκι, που το αγαπούσε και το ξεχώριζε. Και ίσως γι' αυτό να το αφιέρωσε στη μητέρα του και την ιερή της μνήμη. Μέχρι τον θάνατο του, το έργο παρουσιάστηκε μόνο μία φορά στην περίφημη συναυλία του Δημοτικού Θεάτρου του Πειραιά το 1980, τότε που είχε προξενήσει αντιδράσεις η υψηλή τιμή του εισιτηρίου. Ο Χατζιδάκις πάλι είχε προβάλλει το επιχείρημα να έρθουν να μας ακούσουν, όσοι θέλουν πραγματικά ν' ακούσουν. Σε εκείνη τη συναυλία, άλλωστε, είχε δώσει ραδιοφωνικό βήμα από το Τρίτο Πρόγραμμα σε νέους δημιουργούς όπως ο Δημήτρης Παπαδημητρίου, ο Σταμάτης Κραουνάκης και η Λένα Πλάτωνος. Για την ακρίβεια, εκεί ακούστηκαν για πρώτη φορά τα 13 τραγούδια της Πλάτωνος σε ποίηση Κώστα Καρυωτάκη με τη φωνή της Ζαύρα, αρχικής ερμηνεύτριας του έργου. Η επόμενη παρουσίαση της Εποχής της Μελισσάνθης έγινε τον Νοέμβριο του 2001 στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, απόντος πια του συνθέτη, με τον Νίκο Κυπουργό στη μουσική επιμέλεια, το Μουσικό Σύνολο Μάνος Χατζιδάκις, τη Μαρία Φαραντούρη κορυφαία και πάλι, καθώς και τους ερμηνευτές Αλκίνοο Ιωαννίδη, Δώρο Δημοσθένους, Γιάννη Χριστόπουλο και Στέλλα Γαδέδη.

* το post αποτελείται από παλαιότερα κείμενα μου για το συγκεκριμένο έργο του Μάνου Χατζιδάκι, δημοσιευμένα κατά καιρούς στο περιοδικό δίφωνο.

Η εποχή της Μελισσάνθης τέλειωσε. Σήμερα ζω για πάντα τον χαμό της. Κι ο κόσμος μας δεν πάει να γίνει καλύτερος...
ΜΧ, 9 Δεκεμβρίου 1980