100 χρόνια εργογραφίας Μάνου Χατζιδάκι - Τα Πέριξ (1974)

Ο δίσκος «Τα Πέριξ» του Μάνου Χατζιδάκι κυκλοφόρησε το 1974 και ήταν η τέταρτη απόπειρα του να «πειράξει» παλιά λαϊκά και ρεμπέτικα τραγούδια: Η πρώτη ήταν με το πιανιστικό έργο «Έξι λαϊκές ζωγραφιές» (1954), η δεύτερη με τις «Πασχαλιές μέσα από τη νεκρή γη» (1962) και η τρίτη με τον «Σκληρό Απρίλη του ΄45» (1972 - 74). Στα «Πέριξ», βέβαια, ο συνθέτης δεν αρκέστηκε στις οργανικές διασκευές τραγουδιών, αλλά αφαιρώντας τελείως το μπουζούκι και αντικαθιστώντας το με το μαντολίνο, προχώρησε σε μία κανονική αναδημιουργία, αναθέτοντας μάλιστα την ερμηνεία τους σε μια νέα ιδιαίτερη φωνή: Αυτήν της Βούλας Σαββίδη, γεννημένη στις Σέρρες και πολιτογραφημένη Θεσσαλονικιά, αν και την περίοδο που βγήκε ο δίσκος, η Σαββίδη διέμενε στην Αθήνα. 

Ανατρέχω στην πρώτη μεγάλη συνέντευξη που μου είχε δώσει η Βούλα Σαββίδη στα τέλη του 2015. Απομονώνω τη μαρτυρία της για το πώς την επέλεξε ο συνθέτης για το συγκεκριμένο έργο: 

«Αυτή τη μέρα δεν την ξεχνάω στη ζωή μου! Είμαι με τον αδερφό μου και πίνουμε καφέ στο Μουσείο. Έχω ήδη υποστεί την απογοήτευση τού πώς με τούμπαραν κάποιοι άνθρωποι κι έφυγα απ' τον Λαμπρόπουλο που μου ετοίμαζε καριέρα. Θέλω να τα παρατήσω, αλλά διαβάζω ένα πλαίσιο εφημερίδας: ''Ο Μάνος Χατζιδάκις ενδιαφέρεται για νέες φωνές''. ''Δεν πας;'' μου κάνει ο αδερφός μου. ''Τι να κάνω εγώ εκεί;'' η δική μου αντίδραση ''αφού είμαι ήδη στη δισκογραφία κι ο Χατζιδάκις θα ακούσει εντελώς καινούργια πρόσωπα''. Ο αδερφός μου δεν επέμεινε, αλλά το ξανασκέφτομαι και πάω! Ήμουν πάρα πολύ κακή την πρώτη φορά, γιατί τον Χατζιδάκι τον άκουγα από τα 14 μου και τού'χα μεγάλο δέος! Τραγούδησα ''Η πίκρα σήμερα'' και φεύγοντας, ήθελα να εξαφανιστώ, ντρεπόμουν που έχασα μια μεγάλη ευκαιρία. Την άλλη μέρα, λοιπόν, χτυπάει το τηλέφωνο μου. Ο Βασίλης ο Τενίδης: ''Μπορείτε να έρθετε πάλι που σας θέλει ο κ. Χατζιδάκις;'' Δεν πίστευα στ' αυτιά μου! Μου λέει ο άντρας μου, με τον οποίο τότε ήμασταν αρραβωνιασμένοι, αλλά ζούσαμε μαζί: ''Γιατί δεν του τραγουδάς ένα ρεμπέτικο;'' Υπ' όψιν, είχα ήδη εμφανιστεί στο ZOOM με Μητσιά, Γαλάνη και Μούτση στην καλλιτεχνική διεύθυνση. ''Τι ειν' αυτά που λες'' κάνω ''θα πάω στον Χατζιδάκι και θα του πω ρεμπέτικα και λαϊκά;'' Το ίδιο όμως μου είχαν πει να κάνω και οι φίλοι μου, οι συγγραφείς Μήτσος Ευθυμιάδης και Γιώργος Σκούρτης. Τελικά, όταν ξαναπήγα, λέω του Χατζιδάκι ''Να σας πω ένα ρεμπέτικο;'' Παύση μικρή...''Πες'' απαντάει, αλλά με βαριά καρδιά. Αυτό το τραγούδι δεν τo 'χα ξαναπεί στη ζωή μου, το ''Μάνα μου γιατί να με γεννήσεις'', ούτε θυμάμαι που τό'χα ακούσει. Τη σκηνή αυτή μπορούν να την περιγράψουν κατάλληλα μόνο όσοι ήταν παρόντες: Σηκώνεται ο Χατζιδάκις απ' τη θέση του, έρχεται μπροστά μου και λέει ''Μη σταματάς, μη σταματάς!'' Αυτό ήταν! Είπα άλλα 2 - 3 ακόμη τραγούδια»!

Οκτώβριος 1973, ο Μάνος Χατζιδάκις με τη Βούλα Σαββίδη στο στούντιο

Σύμφωνα ακόμη με τη μαρτυρία της Σαββίδη, αρχική πρόθεση του Χατζιδάκι ήταν να κάνει μία σειρά δίσκων με διασκευασμένα ρεμπέτικα για τη φωνή της (περίπου 70 τραγούδια συνολικά), κάτι που φυσικά δεν έγινε ποτέ. Λογικό. Το ίδιο διάστημα ακριβώς ο Χατζιδάκις θα κυκλοφορούσε ακόμη έναν ιδιαίτερο κύκλο ποιητικών τραγουδιών με τίτλο «Ο οδοιπόρος, το μεθυσμένο κορίτσι και ο Αλκιβιάδης», που θα γινόταν παράσταση στο «Πολύτροπον» της Πλάκας και μέσα σε εκείνο το πρόγραμμα θα συμπεριλάμβανε και τα «Πέριξ». Και πάλι ο λόγος στη Βούλα Σαββίδη:

«Τραγουδήσαμε με τον Ευτύχη Χατζηττοφή, τη Φέφη Βαλαρή, τον Γιάννη Δημητρά, τη Μαρία Κάτηρα. Η Ελένη Μανιάτη έλεγε τα κείμενα. Ήταν το έργο "Ο Οδοιπόρος, το μεθυσμένο κορίτσι και ο Αλκιβιάδης", εγώ όμως έκανα κάτι άλλο: Ο Μόραλης είχε κάνει το πορτραίτο μου και ο Χατζιδάκις με είχε τοποθετήσει σε μία καρέκλα μες στον κόσμο. Άναβε ένας προβολέας και τραγουδούσα ρεμπέτικα».

Η εικόνα αυτή, όπως την περιέγραψε η ερμηνεύτρια, είναι η ίδια που μπήκε στο οπισθόφυλλο των «Πέριξ» δια χειρός Γιάννη Μόραλη: Μία νέα λαϊκή γυναίκα, καθισμένη σε καρέκλα, που θα μπορούσε να είναι και να μην είναι τραγουδίστρια. Ο Χατζιδάκις στο σημείωμα του στο ένθετο της έκδοσης παρουσίαζε ως εξής τη νέα ερμηνεύτρια του: 

«Μια αυθεντικά γυναικεία μορφή, λαϊκή ζωγραφιά μετέωρη στον κήπο του Βοτανικού ή στο Μπαξέ - Τσιφλίκι, μαστορικά ζωγραφισμένη από τον Μόραλη, με την φωνή ενός κοριτσιού από την Θεσσαλονίκη που ονομάζεται Βούλα Σαββίδη»...

Στα «Πέριξ» βιολί και μαντολίνο έπαιξε ο Δημήτρης Βράσκος, κοντραμπάσο ο Νίκος Τσεσμελής, κιθάρα οι Βασίλης Τενίδης - Δημήτρης Φάμπας, τούμπα ο Γιάννης Ζουγανέλης (ένας διανοούμενος της μουσικής που συνδέθηκε με στενή φιλία με τη Βούλα Σαββίδη από τότε μέχρι τον θάνατο του), όργανο ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις και πιάνο ο Τάσος Καρακατσάνης. Τις διασκευές, τις ενορχηστρώσεις και τη διεύθυνση ορχήστρας υπόγραφε ο Χατζιδάκις, αν και σύμφωνα με τον Καρακατσάνη ο ρόλος του ήταν κάτι πολύ παραπάνω από «πιανίστας» στο έργο και «βοηθός του Χατζιδάκι». 

Πάμε τώρα και σ' ένα λάθος στα credits του άλμπουμ που κανείς δεν το πρόσεξε ώστε να το διορθώσει στις επόμενες επανεκδόσεις του έργου! Μέσα στα «Πέριξ», λοιπόν, υπάρχει ένα τραγούδι που λέγεται «Εγώ πονώ - εσύ γελάς». Είναι το μοναδικό - υποτίθεται - του Χιώτη Κώστα Καπλάνη (1920 ή 1921 - 1997) δίπλα στα υπόλοιπα, διασκευασμένα από τον Χατζιδάκι, ρεμπέτικα των Βασίλη Τσιτσάνη, Μάρκου Βαμβακάρη, Ευάγγελου Παπάζογλου, Γιάννη Παπαϊωάννου και Στέλιου Κηρομύτη. Το ακούμε εδώ με τη Βούλα Σαββίδη:

Ο μουσικολόγος και ερευνητής της λαϊκής παράδοσης, Μάρκος Φ. Δραγούμης, στο ένθετο των «Πέριξ» υποστηρίζει την πατρότητα του τραγουδιού από τον Καπλάνη. Γράφει χαρακτηριστικά: 

«Κι οι ομορφιές αυτές με κάνουν ν' αγαπάω το ρεμπέτικο μ' όλο και περισσότερο πάθος και μου εδραιώνουν την πίστη πως σε πλούτο εμπνεύσεως και ποικιλίας μορφών δεν έχει τίποτα να ζηλέψει ακόμα κι απ' τα πιο θαυμάσια σύνολα τραγουδιών που παρήγαγε κατά καιρούς η ανθρωπότητα όπως είναι π.χ. τα γερμανικά ρομαντικά lieder, τα ιταλικά και αγγλικά μαδριγάλια και γαλλικά ''chansons'' της Αναγεννήσεως και τα νέγρικα ''spirituals'' και ''blues''. Και μέσα σ' αυτά τα αριστουργήματα δε διστάζω να συμπεριλάβω τα περισσότερα, αν όχι όλα τα τραγούδια αυτού του δίσκου, βάζοντας πάνω απ' όλα το "Για σένανε παράτησα (Εγώ πονώ - εσύ γελάς)" του Καπλάνη και το ''Πικραμένο αγόρι'' των Τσιτσάνη - Τσαουσάκη».

Επικοινώνησα με τον φίλο και συνάδελφο Κώστα Μπαλαχούτη, τον οποίο θεωρώ αυθεντία στο λαϊκό τραγούδι της δεκαετίας 1955 - 65: 

«Το γνωρίζω το τραγούδι» μου απάντησε, «αλλά θεωρώ λίγο περίεργο να είναι η πρώτη εκτέλεση της Βούλας Γκίκα, εφόσον η συγκεκριμένη τραγουδίστρια ξεκίνησε να φωνογραφεί βασικά μετά το '59 και πάντα δεύτερες εκτελέσεις τραγουδιών. Το μοναδικό στοιχείο που ίσως δικαιώνει αυτόν που ανέβασε το κομμάτι στο διαδίκτυο είναι πώς, πράγματι, η Βούλα Γκίκα ξεκίνησε στο τραγούδι ως δεύτερη φωνή στον Πάνο Γαβαλά, πριν τη Ρία Κούρτη, και μαζί με τη Μαίρη Αστέρη επίσης που αναφέρεται κι εδώ. Πιθανώς, λοιπόν, να πρόκειται για πρώτη εκτέλεση σε κάποιο flip side από δισκάκι του Γαβαλά εκείνης της χρονιάς». 

Μάλιστα...Όσο για την πατρότητα του τραγουδιού, και ο Μπαλαχούτης υποστήριξε την εκδοχή να ανήκει στον Περιστέρη. Πάντως, υπάρχουν πολλά ηχογραφημένα ντουέτα του Πάνου Γαβαλά με τη Βούλα Γκίκα που καλύπτουν μία περίοδο αρκετών ετών, αρχής γινομένης από τη διετία 1956 - 57: τραγούδια σαν τα «Κληρωτάκι, φύλλο πορείας», «Αν φύγεις θα πεθάνω», «Ψεύτικε κόσμε» κ.α. με κορυφαίους τους «Γλάρους» του Νίκου Μεϊμάρη.

Για την εγκυρότητα του άρθρου, δεν θα μπορούσα να μη δώσω το λόγο και στον Μάρκο Φ. Δραγούμη, τον άνθρωπο που είχε επιμεληθεί κατά κάποιο τρόπο «Τα Πέριξ» του Μάνου Χατζιδάκι. Η μαρτυρία του παρουσιάζει ενδιαφέρον:

«Δεν είχα ακριβώς επιμεληθεί το δίσκο, ο Μάνος απλά θυμόταν κάποιες μελωδιές και τα λόγια ρεμπέτικων τραγουδιών που του άρεσαν κι εγώ ανέλαβα να του βρω τους δημιουργούς. Αναφέρω τώρα ως πηγή μου τον Ηλία Πετρόπουλο. Εκείνος μου παρέδωσε μέσα στη χούντα, το 1969 πρέπει να ήταν - μία πενταετία πριν βγουν ''Τα Πέριξ'' - μία ταινία μαγνητοφώνου με παλιά ρεμπέτικα τραγούδια. Απ' όσο θυμάμαι, μού'χε πει ότι του τα μετέγραψε κι εκείνου κάποιος φοιτητής, χωρίς όμως να υπάρχουν στοιχεία για τα τραγούδια. Όλα τα άλλα ήταν πιο γνωστά και πολυακουσμένα, για το ''Εγώ πονώ - εσύ γελάς'' υιοθέτησα την άποψη του Πετρόπουλου ότι συνθέτης ήταν ο Κώστας Καπλάνης (σ.σ. Μία άποψη που δεν υπάρχει στην οριστική έκδοση του βιβλίου «Ρεμπέτικα τραγούδια» του Ηλία Πετρόπουλου που κυκλοφόρησε από τον Κέδρο το 1979, αλλά που, σύμφωνα πάντα με τον Δραγούμη, είχε δημοσιευθεί σ' ένα από τα προγενέστερα βιβλία του Πετρόπουλου για το ρεμπέτικο). «Και τώρα τι έχετε να πείτε για τα στοιχεία που υπάρχουν και που χρεώνουν την πατρότητα του τραγουδιού στον Σπύρο Περιστέρη;» ρώτησα τον φίλτατο Δραγούμη. «Τον Πετρόπουλο ψάξτε...Τι να σας πω, μου μυρίζει κομπίνα στη μέση» μου απάντησε και βάλαμε τα γέλια.

Έχω μια μικρή επιφύλαξη, τη διατύπωσα και παραπάνω, για το αν όντως η πρώτη εκτέλεση ανήκει στη Βούλα Γκίκα. Όχι για άλλο λόγο, αλλά γιατί η ηχογράφηση μού «κάνει» για αρκετά παλαιότερη από το 1956. Πάλι, όμως, ακούμε δίσκο 45 στροφών, οπότε κανείς δε μπορεί να ξέρει με βεβαιότητα. Το θέμα της πατρότητας, πάντως, το λύσαμε: Η μουσική είναι του Σπύρου Περιστέρη και οι στίχοι της Πιπίτσας Οικονόμου (δηλαδή του Μίνωα Μάτσα). Πόσω μάλλον όταν στο διαδίκτυο, στο μερακλίδικο site ''rebetiko.sealabs.net'' έχουν διαρρεύσει και οι κωδικοί της συγκεκριμένης δισκογραφικής έκδοσης: «Odeon Ελλάδος GA - 790».

Ίσως, λοιπόν, είναι μια καλή ευκαιρία μέσα στις τόσες επανεκδόσεις των «Πέριξ» να αντικατασταθεί το όνομα του Κώστα Καπλάνη από τα ονόματα του Σπύρου Περιστέρη στη σύνθεση και του Μίνωα Μάτσα (Πιπίτσα Οικονόμου) στους στίχους. Έτσι, για την αποκατάσταση της πραγματικότητας. Όποιος έχει αντίθετη άποψη με στοιχεία μαζί, ας μας την καταθέσει και θα την αναμένουμε με μεγάλο ενδιαφέρον.

Ο Μάνος Χατζιδάκις δεν ξανασυνεργάστηκε δισκογραφικά με την Βούλα Σαββίδη, μαζί όμως έδωσαν αρκετές συναυλίες και παραστάσεις μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1980, που η ερμηνεύτρια εντάχθηκε στην ομάδα των τραγουδιστών στις παραστάσεις του Χατζιδάκι στον «Σκορπιό» της Πλάκας. Ο λόγος και πάλι στη Βούλα Σαββίδη από τη συνέντευξη μας του 2015:

«Επεδίωξα να ξανασυνεργαστώ με τον Χατζιδάκι, αφού στις αρχές του ΄80 με φώναξε στον ''Σκορπιό'' και τραγούδησα τις ''Μπαλάντες της οδού Αθηνάς'' με την Ηδύλη Τσαλίκη, τον Λέκκα και τον Λιούγκο. Δεν είχα ιδιαίτερη σχέση με τον Χατζιδάκι στα επόμενα χρόνια, ούτε κακή, ούτε καλή, αλλά μου λέγαν άνθρωποι με τι λόγια μιλούσε για μένα! Πέτυχα κάποτε ταξιτζή που του τηλεφώνησε, ''Έχω στο ταξί μου τη Βούλα Σαββίδη'', κι εκείνος απ' την άλλη άκρη της γραμμής έπλεκε το εγκώμιο μου».

Για την ιστορία, τέλος, να πούμε πώς πριν από το τραγούδι «Καλογεράκι» του Γιάννη Παπαϊωάννου (τέταρτο στην πρώτη πλευρά του δίσκου) ακούγονται ηχογραφημένα τα γέλια ενός κοριτσιού. Έχω την εντύπωση πως είναι τα ίδια γέλια που ακούγονταν και μέσα στα «Reflections» του Χατζιδάκι με το αμερικανικό ροκ συγκρότημα New York Rock and Roll Ensemble πριν από το οργανικό κομμάτι «Dance of the dogs».  

* Το παρόν άρθρο αφιερώνεται στην Βούλα Σαββίδη που εδώ και αρκετά χρόνια δεν είναι απλή φίλη, αλλά οικογένεια!